ԱՂԱԽԱՆՅԱՆ ԵՂԻՇԵ ԱՐՇԱԿԻ (1913-1921 թթ)
Եղիշե Արշակի Աղախանյան(ց)ը ծնվել է 1890 թվականի հոկտեմբերի 16-ին
Արևմտյան Հայաստանի Իգդիր քաղաքում:
Երևանի ուսուցչական սեմինարիան ավարտելուց հետո 1913 թվականին նշա-
նակվել է Կոտայքի շրջանի Ճաթկռան գյուղի դպրոցի վարիչ և ուսուցիչ ու աշխատել
յոթ տարի:
1919 թվին քաղաքական տարաձայնությունների պատճառով նրան ազատել են
վարիչի պաշտոնից, աշխատել է որպես ուսուցիչ: Որոշ ժամանակ անց տեղափոխել
են աշխատանքի Զանգիբասարի (Մասիս) շրջանի Թազաքյանդ գյուղում: Խորհրդային
կարգեր հաստատվելուց հետո՝ 1921 թվականի հունվարի 29-ին, նորից նշանակվել է
Ճաթկռան գյուղի դպրոցի տնօրեն և ուսուցիչ: Դասավանդել է մի քանի առարկա
(ինչպես այն ժամանակ ընդունված էր)՝ հայոց լեզու, ռուսաց լեզու, մաթեմատիկա,
բնագիտություն, պատմություն, աշխարհագրություն, երգ: Ճաթկռանում աշխատելու
տարիներին էլ ամուսնացել է դպրոցի ուսուցիչ Տեր Մեսրոպի աղջկա՝ Արշանուշի
հետ, և ունեցել են երեք երեխա:
Եղիշե Աղախանյանը կռվել է դաշնակների դեմ, որոնք էլ 1919 թվականին նրան
ընտանիքի հետ միասին աքսորել են մալարիայով վարակվածմի վայր, որտեղ կինն
ու երեխաները մահացել են (հավանաբար սա Զանգիբասարում աշխատած ժամանա-
կաշրջանն է):
ԽՍՀՄ-ի կազմավորվելուց հետո աշխատել է Հայաստանի ժողկոմխորհ-ում, որն
այն տարիներին ղեկավարում է Բունիաթ Զադեն:
1922 թվականին նա Ժողկոմխորհ-ից գործուղվել է Լենինգրադ՝ սովորելու 1918
թվականին բացված Գերցենի անվան մանկավարժական ինստիտուտի բնագիտական
ֆակուլտետի քիմիայի բաժնում՝ պրոֆեսոր Վերխովսկու մոտ: Ուսման տարիներին
նա թոշակ է ստացել Անդրկովկասյան ֆեդերացիայից:
1926 թվականին նա ավարտել է ինստիտուտը և ամուսնացել Վալենտինա Ալեք-
սեևնա Ժեգալովոյ-Աղախանյանի հետ: Երկրորդ ամուսնությունից ևս ունեցել է երեք
զավակ՝ մեկ տղա և երկու աղջիկ: Տղան՝ Օքմիրը, ծնվել է 1927 թվականին, մեծ աղջի-
կը՝ Ռոզան՝ 1929-ին, իսկ փոքրը՝ Ժերմենան՝ 1933-ին:
Ինստիտուտն ավարտելուց հետո շարունակել է ուսումը ասպիրանտուրայում:
Դրանից հետո աշխատել է դպրոցում՝ որպես ուսուցիչ, այնուհետև Գերցենի անվան
ինստիտուտում դասավանդել է քիմիա, ավելի ուշ աշխատել է հրշեջազինվորական
պաշտպանության դպրոցում: Հրշեջական քիմիայի ասպարեզում հասել է մեծ հաջո-
ղությունների. նա հայտնաբերել է տարբեր չափի ու կառուցվածքի կրակմարիչներ՝
տարբեր տիպի ռեակտիվների հրդեհման դեպքում կիրառելու նպատակով: Այդ բնա-
գավառում ունեցել է հեղինակային իրավունքի մի քանի վկայականներ՝ գիտության
մեջ կարևոր հայտնագործությունների համար:
Հայրենական մեծ պատերազմից առաջ Եղիշե Աղախանյանը աշխատել է կիրա-
ռական քիմիայի պետական ինստիտուտում (ГИПX), զբաղվել սինթետիկ կաուչուկի
արտադրության հիմնախնդիրներով:
Ձեռք բերած հաջողությունների և գիտական ոլորտում ունեցած նվաճումների
համար մի խումբ գործընկերների հետ նա ևս արժանացել է պետական պարգևների
ու շքանշանների:
Պատերազմի ժամանակ Լենինգրադում նա ընտանիքով մնացել է շրջափակման
մեջ: Հենց այնտեղ էլ ՝ շրջափակված Լենինգրադում, սովից մահացել է նրա մայրը՝
Եղիսաբեթ Մանուկի Աղախանյանը:
1942 թվականի մարտին գերցենյան ինստիտուտի հետ նրա ընտանիքը ևս տեղա-
հանվեց Կիսլովոդսկ քաղաք, որտեղ էլ շարունակեցին իրենց գործունեությունը:
Գերմանական զորքերի առաջխաղացման և հաճախակի ռմբակոծությունների
պատճառով 1942 թվականի աշնանը կրկին տեղափոխվեցին ուրիշ վայր՝ այս անգամ
արդեն Չելյաբինսկի մարզի Կիշտիմ քաղաք:
Բոլոր տեղափոխությունների ընթացքում նա մնաց իր կոլեկտիվի հետ և չդադա-
րեցրեց անձնվեր աշխատանքը նույնիսկ պատերազմի ու սովի տարիներին, երբ ռում-
բերն էին որոտում, և կտրված էր կապը ամեն կողմից:
1944-ին՝ Լենինգրադի բլոկադայից հետո, ինստիտուտն իր ամբողջ անձնակազմ-
մով վերադարձավ Լենինգրադ, և անվանի գիտնականը նորից շարունակեց դասախո-
սական գործունեությունը. դասավանդում էր քիմիա իրեն շատ հարազատ դարձած
ինստիտուտում, հետագայում՝ նաև դպրոցում ու շինարարական տեխնիկումում:
50-ական թվականներին քիմիական գիտությունների դոկտոր-պրոֆեսոր էր:
1957 թվականին Եղիշե Աղախանյանն անցել է պետական թոշակի և մահացել
1971 թվականի նոյեմբերի 27-ին ու թաղվել Լենինգրադում:
Աշխատելով Ռուսաստանի հյուսիսային մայրաքաղաքում՝ նա հոգով, կենցաղով,
մտածելակերպով մնաց հայ՝ պաշտելով իր հայրենիքը: Լինելով կրթության գործի
նվիրյալ ու մեծ հայրենասեր՝ երբեք չմոռացավ իր երկիրն ու մայրենի լեզուն:
Հաճախ է այցելել Հայաստան, հանդիպել պետական գործիչների, աշխատանքային
ընկերների և հայրենակիցների հետ, հպարտացել երկրի նվաճումներով, եղել հայրե-
նիքի՝ իրեն հետաքրքրող շատ ու շատ վայրերում, իսկ վերադարձին իրեն հետ տարել
է հայկական գրքեր՝ հայոց պատմության, մշակույթի և մասնագիտության վերաբեր-
յալ: Տանում էր նաև բազում հետաքրքիր հուշեր ու նորություններ, պատմում բոլորին:
Եվ դրանից հետո Լենինգրադում հարազատների ու ծանոթների ամեն այցելություն
իր ընտանիք վերածվում էր հայկական ավանդական տոնի, երբ բոլոր հայերը միա-
սին «սուզվում էին» մայրենի լեզվի մեջ:
Այցելելով Հայաստան՝ նա հարստացնում էր ազգի պատմության, համաշխար-
հային գիտության և կրոնի վերաբերյալ իր գիտելիքները: Տարիների ընթացքում հա-
վաքած տեղեկությունների և նորանոր փաստերի հիմա վրա վերականգնում էր իրենց
տոհմի և հայ ազգի ամբողջական տոհմածառերը:
Մեծանուն հայ գիտնականը մնացել էր Լենինգրադում միայն այն պատճառով, որ
սիրում էր իր ընտանիքը՝ կնոջն ու երեխաներին (առաջինի կորուստը՝ և կնոջ, և երե-
խաների, անչափ ծանր էին ազդել նրա վրա), կյանքի գնով փորձում էր նա նույնիսկ
հեռու-հեռվից էլ ծառայել ժողովրդին և որպես հայ օտար միջավայրում զարգացնել
գիտության այդ նոր ճյուղը: Նա փորձագետ-քիմիկոս էր, բազմակողմանիորեն զարգա-
ցած անձնավորություն և գերազանց գիտեր ողջ ռուսական ու համաշխարհային պատ-
մությունը, մաթեմատիկա, աշխարհագրություն: Ուներ հարուստ գրադարան, որից
ժամանակին շատերն են օգտվել: Հետագայում մի քանի գրքեր ուղարկել է Հայաստան՝
այն ժամանակ Գեղաշենի միջնակարգ դպրոցի տնօրեն Ռազմիկ Ստեփանյանին:
Մի առիթով որդին կատակով հարցրել է հորը, թե ինչից է, որ նույնիսկ ծեր տա-
րիքում նա այդքան կենսուրախ է և լավ տեսք ունի: Հայրը պատասխանել է. «Դա, տը-
ղաս, նրանից է, որ ես հիմա էլ աշխատում եմ դպրոցում՝ երիտասարդների հետ ու
նրանց միջավայրում»:
Մեծ հայրենասերի մահից հետո նրա ունեցած ամբողջ արխիվը պահպանվել է
փոքր դստեր՝ Ժերմենա Աղախանյանի մոտ, որն ապրում է Լենինգրադում:
1981 թվականին մահացել է Եղիշե Աղախանյանի կինը և թաղվել Լենինգրադում՝
ամուսնու կողքին:
Ամբողջ կյանքում նա իրեն համարեց իր հայրենիքին ծառայող հայ, իսկ մայրե-
նի լեզուն՝ հայերենը:
1964 թվականին Եղիշե Աղախանյանը եղել է Գեղաշենում, հանդիպել դպրոցի
կոլեկտիվի և աշակերտության հետ. չէ՞որ հենց այստեղ՝ Ճաթկռան-Գեղաշենում էր
նա ստացել իր աշխատանքային մկրտությունը, այստեղ էր ընտանիք կազմել գյուղի
քահանա Տեր Մեսրոպի աղջկա՝ Արշանուշի հետ: Եվ գյուղում աշխատած տարինե-
րին, և դրանից հետո ճաթկռանցիները միայն դրվատանքի խոսքեր են ասել նրա մա-
սին, որովհետև նրա շնորհիվ և նրա ջանքերով նորաբաց դպրոցը կարողացավ գոյա-
տևել առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին և Եղեռնի օրերին:
ՄԵԾ ԳԻՏՆԱԿԱՆԻ ԳԻՏՆԱԿԱՆ ՈՐԴԻՆ
Հայ գիտնականն ունի գիտնական որդի: Քիմիական գիտությունների դոկտոր-
պրոֆեսոր Եղիշե Արշակի Աղախանյանին գիտության բնագավառում փոխարինել է
1967 թվականից աշխարհագրական գիտությունների դոկտոր, իսկ 1969-ից արդեն՝
պրոֆեսոր, աշխարհագրագետ, միջազգային աշխարհագրական միության թղթակից
անդամ Օքմիր Եղիշեի Աղախանյանը:
Նա ծնվել է 1927 թվականի հունվարի 5-ին Լենինգրադում: 1948 թվականին
ավարտել է Լենինգրադի մանկավարժական ինստիտուտը: Աշխատել է Տաջիկական
ԽՍՀ ԳԱ Պամիրյան կենսաբանական ինստիտուտում, Կալինինգրադի համալսարա-
նում, Արկտիկայում, Աֆղանստանում և Տյան-Շանում:
Հեղինակ է հայերեն, ռուսերեն, գերմաներեն, անգլերեն լեզուներով հրատա-
րակված 200-ից ավելի գիտական աշխատանքների ու բազմաթիվ գրքերի: Նրա աշխա-
տությունները նվիրված են չոր երկրների (Միջին Ասիա, Պամիր, Աֆղանստան) ֆիզի-
կական և բուսաբանական աշխարհագրության հարցերին:
Օքմիր Եղիշեի Աղախանյանը 1971 թվականից աշխատում է Մինսկի Մաքսիմ
Գորկու անվան մանկավարժական ինստիտուտում՝ որպես ֆիզիկական աշխարհա-
գրության ամբիոնի պրոֆեսոր: